BARACUTEY CUBANO

Martí y las bailarinas de España
CARLOS RIPOLL

Siempre fue Martí muy aficionado a la escena. De niño llevaba por encargo pelucas a los actores para poder asistir a las funciones del teatro. En Madrid, Zaragoza, París, México y Nueva York frecuentaba el mundo de la farándula. En el Teatro Principal, de México, nació uno de sus grandes amores: la actriz camagüeyana Eloísa Agüero; y por la obra que estrenó en México, Amor con amor se paga, pudo conquistar a la que sería su esposa, Carmen Zayas Bazán.

Martí gustaba del baile de los profesionales en la escena, a diferencia del baile en salones, de parejas, el baile social, que le parecía deshonesto, y reprobaba; así lo condenó en sus poesías diciendo que era un daño para ''el honor de las mujeres''. Y en un Cuaderno de apuntes, de cuando era estudiante en España, escribió: ``No soy yo declamador frío y sistemático contra el baile. Yo no ataco al baile que baila, sino al baile que se reúne para bailar. El baile en el hogar es quizás un recreo lícito. En la reunión, una costumbre perniciosa... creador de deseos funestos''.

Por su interés en el teatro no es extraño que estuviera Martí interesado en las bailarinas españolas que tuvo ocasión de ver. Agustina Otero, ''la bella Otero'', famosa también por sus amantes, es ''la bailarina española'' de sus Versos sencillos; de allí son estas estrofas: [...] Ya llega la bailarina, / Soberbia y pálida llega. / ¿Cómo dicen que es gallega? / Pues dicen mal, es divina. // Lleva un sombrero torero / Y una capa carmesí. / ¡Lo mismo que un alelí / Que se pusiese un sombrero! / [...] Repica con los tacones / El tablado zalamera, / Como si la tabla fuera / Tablado de corazones. // [...] Baila muy bien la española, / Es blanco y rojo el mantón. / ¡Vuelve, fosca, a su rincón / El alma trémula y sola!

De otra bailarina escribió Martí, de la sevillana Carmencita Dauset. Hablando en una de sus crónicas de la educación de la mujer en los Estados Unidos, criticó a las alumnas de Vassar College que disfrazadas de hombre iban en Nueva York a verla ''desde el seguro del palco [de] aquel salón pecador a que va la germanía de la ciudad, habituada a los cantos y franquezas de la escena alegre''. Es que muchos consideraban atrevido e inmoral el baile de Carmencita. Martí gustó del espectáculo y escribió: '¡A un rincón las coristas... que baja por la escalera del fondo, sacudiéndose las enaguas y con la cabeza mirándose en ellas, la de Triana y la de la calle de Santa Isabel, la de jazmín al pelo que llaman la Carmencita. Saluda de lado, como quien cita al toro. El guiño travieso centellea y convida. De un `¡Señor, música!' empieza el escarceo. Ya es el paso en redondo, de maliciosa a quien cortejan; el paso atrás, menudo, que va huyendo del novio; el taconeo de costado, que se corre por donde no hay luz; la carrera de puntillas, a taparle al cortejo los ojos; y el revoloteo y la cumbre del beso, y luego el ir despacio, como quien vuelve a la vida poco a poco. El teatro, ávido, aplaude, las mujeres se muerden los labios, los hombres se echan sobre el espaldar del vecino; se oye el taconeo, el barrido, el punteo de aquel pie de cisne que borda en las tablas. Y cuando se va, desganada y perezosa, parece que se ha ido un rayo de sol''.

¡Ah, si nosotros pudiéramos ver bailando a la sevillana ''de jazmín al pelo'' en el Nueva York de aquellos años! ¡Sólo un milagro nos permitiría esa experiencia! ¡Sólo un milagro! Pero ese milagro existe. Se conserva un corto de película con el baile de Carmencita. Es que ella también pertenece a la historia del cine: fue la primera mujer que filmó el cinetoscopio de Thomas Edison, la primera que apareció en una pantalla en los Estados Unidos, y la suya la primera película que hizo hablar de censura en el cine: es que en alguno de sus movimientos se le ve el pantalón debajo de las enaguas. ¡La bailarina de José Martí! Es lo único que podemos ver tal como él lo vio.

Los National Archives, de Washington, en sociedad con Google, acaban de poner en la internet varios fragmentos de películas. Entre ellos hay uno en el que baila Carmencita. Se entra en y ya en ese lugar se hace una búsqueda (search) de ''Google+videos+Carmencita'', y aparece en la pantalla una línea en que se lee: ''Carmencita, Spanish Dance 1894-Google Video''; se hace entonces clic en esa línea y, a poco de estar la computadora cargando las imágenes (buffering), empieza el baile. ¡Un minuto de Carmencita tal como la aplaudió Nueva York hace más de un siglo! ¡Tal como la vio Martí!

******************
( El texto está en gallego )

Agustina Carolina Otero Iglesias
"La Bella Otero"


O 4 de novembro de 1868 nacía en Ponte de Valga, Pontevedra, unha nena a quen a súa nai lle poría de nome Agustina Carolina Otero Iglesias. A recén nada Carolina, que levaría os dous apelidos da súa nai, xa que o seu pai non a recoñecería, sería anos despois a muller máis famosaa do mundo, pasándose a chamar artísticamente Carolina Otero e os seus admiradores lle dirán "A Bella Otero".

Carolina tiña nado nunha aldea chamada Ponte de Valga. A súa infancia será moi dura e triste pola pobreza daqueles anos, a pesar delo, Carolina tiña unha alegría interior moi grande e unha vocación artística innata. Os que a coñeceron na súa aldea, contan que cada vez que pasaba algún titiriteiro errante, ela intentaba imitar o seu espectáculo. En Valga a chamaban "A Cordeirana" mote este, que a Carolina a puña furiosa. Carolina por aqueles anos, era unha nena, que se foi criando como pudo. A falla de pai e o seu carácter forte, a levaría a enfrentarse con todo aquel que se metera con ela. Algunhas desas veces, respostaba con gritos e escándalos. Desde nena, Carolina foi levada a un colexio, no que actuaba máis de criada, que de alumna.

<-- La Bella Otero

Parece ser, que o carácter incorrexible de Carolina, fai que unha destacada persoalidade compostelán "moi preocupada de velar pola pulcritude e pureza das costumes" quiso que se fixera cargo dela, unha mestra de Cesures. Intento este, que non chegou a prosperar. Carolina por aqueles tempos tiña 14 anos e xa se había enamorado, dun rapaz chamado Paco, o cal non tiña demasiada boa fama na aldea.

Unha noite, coa complicidade dunha compañeira de colexio, conquire escaparse para xuntarse con Paco e ir a bailar. Durante esa noite, Carolina se sentía feliz e ceibe, bailou apaisoadamente, como se tivera a necesidade de expresar todo o que levaba gardando dentro durante tanto tempo. Conta a historia, que gustou tanto o seu baile, que o dono da sala, regaloulle duas pesetas e lle propuso un contrato.

Carolina e Paco frente ó éxito desa noite, deciden escaparse a Lisboa. Carolina tiña 14 anos, pero parecía unha muller de 18, o seu corpo e a súa beleza comenzaba a ser sumamente chamativa, Nesta última cidade, traballará como bailarina, até que se traslada a Barcelona na búsqueda de Paco quen a abandoara. Este sería o seu primeiro desengano amoroso, a pesar delo, o seu forte espíritu de loita, a anima a seguir adiante. En Barcelona traballará no Palacio de Cristal, posteriormente se marchará para Marsella e logo a París.

Carolina chegará a esta gran cidade, coa ilusión de estudiar baile e realizar os seus primeiros espectáculos. A súa beleza e estilo, rápidamente a consagraron en París, (que por aqueles anos era a capital cultural de occidente) para logo consagrarse en todo o mundo. As súas actuacións, logo obtiveron un éxito rotundo, facendo as delicias dos seus asiduos admiradores de Folies Bergére, que atoparon nas súas actuacións, o máximo espectáculo de todos os tempos. Carolina Otero encarna o papel seductor de muller andaluza, a pesar de ser unha emigrante galega. Este estereotipo imposto de muller, a obrigará a ocultar a súa auténtica identidade galega, asumindo durante toda a súa carreira, a imaxe de muller xitana. Dirá o historiador galego Alberto Vilanova "Todos se rendiron a súa beleza deslumbrante, máis deslumbrante aínda que as valiosas xollas que adornaban a súa escultural figura, incluso os críticos máis esixentes e implacables se rendiron. O feroz Bonafoux que chegou a coñecela entón, chamoulle "a muller española máis grande que vive no estranxeiro". Jules Blois dixo de Carolina: "Ela desplegou unha gracia fatal, unha calor, unha beleza sensual e magnífica, unha violencia, unha insolencia que constitúen os dons formidables que Merimée e Bizet, Meilhac e Harlevy esixen da súa célebre feroína Carmen".

Carolina Otero ou a "Bella Otero" como se lle chamaba na súa época se convirtiu na muller sexsimbol de "La Belle Epoque" parisina. Corría o 1900, en París se realizaba a Exposición Universal. Estallaba a guerra ruso-xaponesa. Freud publica o seu famoso libro "El análisis de los sueños". Isadora Duncan renovaba a danza. É o momento da "Época Azul" de Picasso. En Rusia se sublevan os mariñeiros do Potenkin e Lenin comenza a organizar a revolución proletaria. En España Pablo Iglesias se enfrenta no Parlamento á España oficial. Valle Inclán publica "Alma española". En A Coruña se homenaxea a Curros Enríquez e Murguía preside a "Cueva Céltica", dándose os primeiros pasos do nacionalismo galego. Mentras en Bos Aires o Tango se adueñara dos arrabales e triunfaba o caricaturista galego Xosé María Cao, coa súa Revista "Caras y Caretas". Mentras todo isto sucedía no mundo, Carolina Otero triunfaba en todos os escenarios do espectáculo e do amor. Até as formas dos automóviles de entón, tratan de imitar os grandes sombreiros de Carolina. A Bella Otero mentras tannto, xoga fortunas no Casino de Montecarlo, é a máis Raíña entre as Raíñas de París. Posúe unha enorme riqueza en xollas, as súas diademas, pulseras e pendientes de perlas, esmeraldas, rubíes e zafiros, adornan o seu corpo. Chegou a ser da súa propiedade, o collar da ex emperatriz Eugenia, o da emperatriz de Austria e o de diamantes de María Antonieta. A súa fortuna naqueles anos estaba calculada en 16.000.000 de dólares.

A paixón dos homes por ela, foi irresistible. Según conta nas súas memorias, que estando de xira por Rusia, ten que escapar por unha fiestra do salón, onde a pecha con chave, o gran duque Nicolás. Carolina terá que saltar caíndose na neve coa espalda desnuda, a 20 grados baixo cero, refuxiándose no Palacio do Príncipe Pedro, onde estivo tres meses con neumonía. Nas súas famosas memorias, chamará bruto, ó Gran Duque, que lle arrebatara o seu abrigo de cibelina. Un conde se suicida por ela e tamén o explorador Payen, diante do pabellón "Chinois du Bois", onde a coñecera. Un empresario norteamericano, Jurgens fará dun gran desfalco no "Edén Musée" de Nova Iork para atoparse coa Bella Otero en París. O Emperador Guillermo II escribe para ela unha pantomima, "La modelo", para o Wintergarten de Berlín. A acompaña o feo e o vello Barón de Ollstreder que se arruina en Montecarlo. Cean con ela a miúdo Arístides Briand e o banqueiro Berguen. Eduardo VII de Inglaterra irá a Ostende de incógnito para vela danzar e lle enviará unha tarxeta coas Armas da coroa inglesa e debuxa para a cita un círculo que encerra duas agullas de reloxo, que marcan as sete e cuarto.

Según conta Carolina nas súas memorias, O Banqueiro Berguen lle ofrece 25.000 francos por pasar media hora na súa habitación. Carolina Otero acepta. Ás duas e media da madrugada, o banqueiro chega á luxosa casa, que Carolina Otero ten na Avenida Kléber. Carolina lle enseña as súas habitacións, fala, lle mostra as estampas que decoran os muros e cando dan as tres, lle dí o banqueiro: "Meu querido, non os reteño máis, terminei o noso compromiso": Anécdotas como éstas se contaban po decenas. "Le Fígaro" o gran periódico francés, nas súas páxinas describía minuciosamente os modelos que vestía e o "Gil Blas" relata os duelos dos nobles e ricos que se baten e arruinan por ela. Poetas, pintores, políticos, toda unha xeración que se rinde, ante a beleza e seducción da Bella Otero. Até Toulousse-Lautrec lle realiza unha obra en pastel que se conserva no Museo de Albi e o gran José Martí, que a coñece en Nova Iork, lle adica algúns versos.

Desde París viaxou sucesivamente á Arxentina, Uruguai, Brasil, Estados Unidos, Inglaterra, Hungría, Austria, Rusia e Xapón.

En 1906 chegou de xira por Bos Aires, presentándose no teatro Nacional Corrientes, coa pantomima lírica "Reve d' oinum, acompañada de Jacquienet o bailarín Santos. As crónicas da época, relatan o colosal éxito da Bella Otero en Bos Aires. Carlos Alonso, o gran dibuxante galego lle adica unha serie de dibuxos na famosa revista porteña P.B.T.. A outra revista de moda por aqueles anos que dirixirá o outro gran dibuxante galego Xosé María Cao, lle dedicará distintas páxinas, para resaltar os perfiles artísticos, da nosa afamada Carolina.

Carolina se hospedou no Hotel París, da Avenida de Maio. O vestíbulo do mesmo, se convirtiu nunha especie de "Clube de Cabaleiros", xa que eran decenas de homes da sociedade arxentina, que se acercaban para ter a oportunidade de saludar ou agasallar, "Bella Otero".

Conta unha simpática anécdota, que durante unha presentación no teatro, en medio dun público entusista e rendido ós seus pes, un paisano de Valga, que se atopaba na sala, emocionado ante a súa paisana, exclama a viva voz, o apodo de Carolina "A Cordeirana". Días despois, o periodista Lence, do Correo de Galicia, redacta unha crónica onde lle recorda a Carolina, a súa orixe e o seu povo natal. Contan que esta famosa crónica, moito fixo chorar a Carolina, xa que por cuestións profesionais ocultaba a súa orixe galega no máis profundo do seu ser.

Ós 45 anos en pleno auxe artístico a Otero se retira profesionalmente a vivir plácidamente a Niza. Será recién nesta etapa onde comenzan a recoñecerlle o seu talento de actriz, séndolle solicitada en varias oportunidades, para que actuara na Opera Cómica de París, negándose sistemáticamente a voltar ó teatro.

Cando Carolina abandona para sempre o espectáculo e xa non necesita do seu "Falso andalucismo", din que volveu os seus ollos novamente a súa Galicia natal.

Conta nunha entrevista, o sacerdote galego Delgado Capeans, que nun casual viaxe en tren, pola Costa Azul, coincide no mesmo vagón con Carolina. Esta xa vella, ó enterarse de que o cura era paisano, lle suplicaba que lle falara en galego. E entón o relixioso lle falou na súa língoa, "A Bella Otero"- nos dí o interlocutor "me escoita con emoción; o seu corazón rexuvenecía, a súa alma evocaba dulces recordos dos seus primeiros anos. Era a voz de dios que lle falaba nesta encrucillada do camiño, dos seus ollos brotaron bágoas tan dulces como nunca llas había derramado. Pai, chegamos á estación onde teño que deixalo. ¡Que feliz me fixo ó escoitarlle falar na nosa língoa tan mimosa!. Deixeme que lle bique a man. Creo que na miña vida sacerdotal ninguén bicou a miña man cun bico tan queimante, como o que imprimiu a Bella Otero".

Carolina Otero fallece o 12 de abril de 1965, ós 96 anos de idade, sendo soterrada no cementerio do Este, en Niza. Centenares de artigos e incluso unha película francesa interpretada pola atriz mexicana María Félix, continuarán co mito de Carolina Otero, aquela nena galega que no seu povo a chamaban "A Cordeirana".

O seu amor pola aldea natal quedou escrito no seu testamento, deixando todos os seus bens a favor dos máis necesitados de Valga. A pesar das fortunas ganadas, no momento da súa morte tan só lle quedaba de capital 609 francos.

Anos despois o destacado artista e escritor galego Luis Seoane, quen sentía pola historia de Carolina Otero unha especial atración escribía nun fermoso artigo: "Para nós a Bella Otero, foi sempre un dos símbolos da gracia e beleza de Galicia..."


Biografía: Lois Pérez Leira - Enciclopedia de la Emigración Gallega - www.cigmigracion.com